Bank centralny – definicja, funkcje NBP w Polsce (2024)

Każdy z nas słyszał w swoim życiu pojęcie bank centralny. Nie każdy jednak zdaje sobie sprawę z tego, czym właściwie on jest oraz jakie funkcje spełnia w systemie bankowym państwa. Sprawdź rolę NBP w Polsce.

Najstarszym bankiem centralnym na świecie jest Bank Szwedzki, który utworzono już w 1668 roku. W Polsce rolę tą pełni Narodowy Bank Polski. Instytucja nadrzędna w systemie może odnosić się nie tylko do państw, ale również do ich zbioru. Przykładem jest Europejski Bank Centralny (EBC), który obowiązuje dla waluty euro. Poznaj podstawowe funkcje i zasady działania banku centralnego.

Czym jest bank centralny? Przykłady to NBP i Europejski Bank Centralny

Jak sama nazwa wskazuje, jest to instytucja publiczna o znaczeniu centralnym. Tego typu bank nie obsługuje klientów indywidualnych. Jego podstawową odpowiedzialnością jest dbanie o stabilność pieniądza, nadzór nad funkcjonowaniem systemu w kraju oraz prowadzenie bieżącej polityki pieniężnej państwa. Rolę tą może spełniać zarówno bank zależny bezpośrednio od rządu danego państwa, jak i niezależny bank komercyjny. W tym zakresie obowiązują dwa modele działania. To wokół tego typu instytucji budowany jest cały system finansowy. Rolę banku centralnego w Polsce pełni NBP. W przypadku krajów z walutą euro jest to Europejski Bank Centralny.

Funkcje banku centralnego

Instytucja spełnia kilka podstawowych funkcji w swoim bieżącym działaniu. Głównym zadaniem tego typu instytucji jest dbanie o gospodarkę danego kraju, a także o utrzymanie inflacji na niskim poziomie i wysokiej stabilności cen. W dużym skrócie bank centralny jest odpowiedzialny za stabilność i bezpieczeństwo otwartego rynku. Poniżej wymieniono najważniejsze z funkcji.

Emisja pieniądza gotówkowego

To bank emisyjny. Oznacza to, że posiada wyłączne prawo do emitowania znaków pieniężnych charakterystycznych dla danego państwa (w postaci banknotów i bilonu). W Polsce władze NBP określają wielkość emisji oraz moment wprowadzenia pieniądza do obiegu. Ponadto instytucja organizuje obieg pieniężny i reguluje ilość pieniądza w obiegu. To niezwykle ważna funkcja banku centralnego, ponieważ dzięki niej zapewnia stabilność i bezpieczeństwo całego systemu finansowego, dba o rezerwy państwa, jego płynność, a także stymulację gospodarki.

Bank banków

NBP pełni funkcję banku banków. Oznacza to, że jest instytucją nadrzędną dla działających w sektorze bankowym podmiotów, w tym innych banków komercyjnych i instytucji finansowych. Zadaniem NBP jest regulacja i zapewnienie stabilności systemu. Dodatkowo jego rolą jest zapewnienie bezpieczeństwa depozytów w poszczególnych podmiotach. Jako że bank centralny pełni w stosunku do banków komercyjnych funkcje regulacyjne, to jednocześnie dba o zachowanie stabilność na rynku pieniężnym i nadzoruje wszelkie systemy płatności w Polsce. Ponadto uczestniczy w międzybankowym rynku pieniężnym i odpowiada za bieżące rozrachunki międzybankowe i aktywnie uczestniczy w procesie rozliczeń pieniężnych. W ramach tego gromadzi również rezerwy obowiązkowe.

Realizacja transakcji zagranicznych

Kolejną z ról, jaką bank centralny pełni w państwie, jest realizacja transakcji zagranicznych, w tym z instytucjami międzynarodowymi oraz z zagranicznymi bankami centralnymi.

Bank państwa

Niezwykle ważną funkcją banku centralnego jest prowadzenie rachunków instytucji państwowych. Oznacza to, że instytucja utrzymuje rachunki depozytowe państwa, obsługuje dług publiczny, prowadzi obsługę budżetu państwa, czy też udziela wewnętrznego kredytu. To ostatnie działanie realizowane jest bardzo rzadko, ponieważ stwarza realne zagrożenie wzrostem inflacji.

Bank centralny jako pożyczkodawca ostatniej szansy

Bank centralny określany jest przez ekonomistów jako instytucja pożyczkodawcy ostatniej szansy. Oznacza to, że w sytuacji kryzysu rynkowego, może on wspierać pożyczkami banki i instytucje finansowe działające w obrębie danego państwa.

Funkcje stabilizująco-kontrolne

Bank centralny pełni niezwykle ważne funkcje stabilizująco-kontrolne dla całego rynku. W ramach tego m.in.:

• formułuje cele polityki pieniężne i wspomaga jej realizację;
• zarządza rezerwami dewizowymi;
• kształtuje kurs waluty krajowej;
• nadzoruje działalność banków komercyjnych i instytucji finansowych;
• reguluje podaż pieniądza;
• odpowiada za realizację i nadzór operacji otwartego rynku;
• ustala wysokość stóp procentowych;
• oddziałuje na politykę kredytową banków komercyjnych.

Wszystkie te funkcje mogą być realizowane poprzez wykorzystywanie określonych instrumentów.

Instrumenty polityki pieniężnej stosowane przez bank centralny

Bank centralny może korzystać z określonych instrumentów, które wpływają na stabilność systemu finansowego, a także funkcjonowanie całej gospodarki krajowej. Poszczególne instrumenty i ich zakres ustalane są bezpośrednio pod kątem określonej potrzeby i sytuacji rynkowej. Podstawowe ze stosowanych instrumentów to:

• polityka rezerw obowiązkowych;
• transakcje depozytowo-kredytowe;
• operacje otwartego rynku;
• moralna perswazja;
• kontrola udzielanych kredytów i stóp;

Polityka rezerw obowiązkowych

To instrument ilościowy. Nadrzędna instytucja ustala, jaki procent depozytu muszą przekazać banki komercyjne do banku centralnego lub utrzymywać we własnej kasie w postaci zapasów gotówki. Dzięki temu klienci banków otrzymują dodatkowe zabezpieczenie, że z ich środkami nie stanie się nic niepokojącego, a dana instytucja pozostanie wypłacalna. Wysokość ustalana jest jednakowo dla wszystkich podmiotów i zależy m.in. od wysokości stóp procentowych, metody naliczania rezerw, czy też oprocentowania środków.

Transakcje depozytowo-kredytowe

Instrument służy regulacji płynności płatniczej w całym sektorze. Podmioty komercyjne mogą pożyczać środki finansowe z banku centralnego w zakresie wyżej ustalonych limitów. Ponadto podmioty komercyjne mogą korzystać z operacji depozytowych i lokat na rachunku terminowym. To tzw. depozyty na koniec dnia.

Operacje otwartego rynku

Trzecim z instrumentów są operacje na otwartym rynku. Te prowadzone są z inicjatywy banku centralnego z podmiotami komercyjnymi z sektora finansów. Zaliczane są do nich m.in. kupno i sprzedaż papierów wartościowych, bonów pieniężnych, czy też dewiz. Transakcje mogą mieć sposób bezwarunkowy i warunkowy. Stosowanie tych operacji ma wpływ na zdolność emisyjną banków komercyjnych, ich płynność, efektywność całego systemu, czy też wysokość stóp procentowych. Ta ostatnia ustalana jest na posiedzeniach RPP (Rady Polityki Pieniężnej).

Moralna perswazja

Instrument ten polega na przekazywaniu na rynek informacji w obszarze średniookresowych i krótkookresowych założeń polityki pieniężnej. Skala wykorzystywanej perswazji zależy od aktualnej sytuacji rynkowej w danym kraju, a także poziomu funkcjonowania jej gospodarki. Im większa niepewność na rynku, tym wyższa moralna perswazja i odwrotnie. Stosowana jest wtedy, gdy w sektorze bankowym występują stany nadpłynności, zmiana kursu walutowego, czy też zmiany w rezerwach dewizowych państwa.

Kontrola udzielanych kredytów i stóp procentowych

Ostatnim z pięciu stosowanych przez bank centralny instrumentów jest kontrola udzielanych kredytów i stóp. Przekłada się to na utrzymanie podaży pieniądza oraz utrzymanie równowagi w gospodarce. Kontrola może przybierać różny zakres i formę. Wśród nich wymieniane są m.in.:

• kontyngenty i pułapy kredytowe;
• badania wypłacalności banków komercyjnych;
• procentowe i kwotowe ograniczenia dotyczące papierów wartościowych lub depozytów;
• dyrektywne wskaźniki w zakresie kredytów do kapitału własnego;
• inne formy kontroli w zależności od sytuacji i potrzeb.

Od skuteczności Narodowego Banku Polskiego zależy wiele aspektów funkcjonowania naszej gospodarki. Im bardziej wydajny system, tym lepsza stymulacja gospodarki. W związku z tym funkcja NBP jest nie do przecenienia.